Patxo Telleriarekin solasean

• Twitter
• Facebook

Pankreas antzezlana idatzi duzu. Oraindik bazabiltzate plazarik plaza, eta testua paperean ere eman duzue, autoeditaturik (Tartean-ek berak kaleratu du). Zergatik paperean modu horretan emateko urrats hori?

Gure ikuskizunak beti egon dira hitzean oinarrituak. Eta ikuskizun askotan hurbildu zaigu jendea testua eskatzeko (aurreko kasuetan, antzezlan asko eszena laburrez osaturikoak zeudenez, askotan irakasleak ziren, eskoletarako material bezala erabiltzeko). Kasu honetan, berehala konturatu ginen eskaria egongo zela, aurrekoetan bano gehiago. Euskarazko lehen antzezlana delako hitz neurtuz egina (filologoek ezagutzen duten salbuespen txiki bat kenduta).

Liburua batez ere emanaldien ostean saltzen duzue. Zer nolako erantzuna ematen ari da publikoaren aldetik?

Gure intuizioa zuzena zela konturatu gara. Liburua editatzen lagundu zigutenek (Susako jendea, Josu Landa batez ere) 500 ale atera nahi genituela esan genienean gehiegi zirela uste zuten. Euskarazko liburu gehienek salmenta askoz gutxiago dutela, eta gainera antzerkia bada, zer esanik ez. Baina lehenengo bostehunak aspaldi salduak ditugu eta bigarren edizioarekin goaz. Ikuskizuna ikusi ondoren jende askori sortzen zaio testua etxera eramateko gogoa. Batetik, lehen esan bezala, euskal letren istoriotxoan ekarpen berri bat delako. Eta bestetik, tramak berak daukan interesagatik ere, suposatzen dut. Durangoko Azokan ere egon ginen. Han, normala denez, antzerki liburuak ez daude inolaz ere “Top Ten”-ean, baina Pankreasek ohikoa dena baino salmenta kopuru nabarmen politagoa egin zuen han ere.

Lehenago irakurri izan dizkizugu antzezlanak paperean, Artezblai argitaletxearen eskutik. Batez ere taula gizona izanik, zer garrantzia du zuretzat egun argitaratzeak?

Egia esan bigarren mailako kontua da niretzat. Literatura zalea naiz, noski, baina ez naiz literatoa, antzerkigilea baizik. Nik “letra biziak” idazten ditut, paperean barik taula gainean esatekoak eta entzutekoak. Sastrek esaten duenez, guk “literatura” ez, “parlatura” egiten dugu.

Antzerkiaren arloan gutxi, ez da apenas ezer argitaratzen euskaraz. Baina taularatu bai taularatzen da, eta taularako idatzi idatzi egiten da. Faltan botatzen duzu testu gehiago iristea paperera euskaraz, zer nolako gogoeta eragiten dizu horrek?

Ondo dago emaitzok liburuetan islatzea, batez ere gerorako dokumentu gisa edo, naiz gaur egun dokumentazioa gordetzeko modu gehiago egon. Dena den, antzerkia eta paperezko liburuena ezkontza arraroa da. Ez da bere elementu naturala, arrazoi nabarmenengatik. Lehen idazten zen antzerkia hobeto ezkontzen zen paperarekin: klasikoenetara jo gabe jo gabe, Buero, edo Sastre, edo Brecht edo Gabriel Aresti beraren antzerkia nahiko modu fidelean islatzen da paperean. Autore-antzerkia da. Baina gaur egungo antzerkian askotan eskenografia, irudia, eskenaratzeko modua, musika... hitza bezain inportanteak dira. Bira kopernikano bat egon da, eta idazleak galdu du autoretza absolutuaren rola. Batzuetan zuzendaria da sortzaile nagusia, eta askotan talde-lana da (aktore, idazle, zuzendari, musikoa, eskenografia egilea...) Kasu horietan paperean argitaraturiko testuak ez du inolaz ere islatzen produktua. Agian nirea salbuespen txiki bat da, esan bezala nire antzezlanek hitza dutelako oinarri eta papera eta antzezlanaren ezkontza naturalagoa da.

Ematen du ez dagoela merkaturik/irakurlerik antzerki idatziarentzat. Baina Pankreas liburuko esperientzia ikusita, agian arazo ez da hori? Agian ohiko literatur testuena ez bezalako zirkuitu eta zabaltze moduak topatu behar dira antzerki liburuentzat?

Gure esperientzia txikiaren arabera, antzerki liburuak saltzeko tokirik egokiena ez da “liburu denda”, “antzokia” baizik. Pankreas bezalako produktu bat erabaki isolatuta eta galduta geratuko litzateke liburu denda estandar batean. Bi marjinazio mailak baztertuta: bata, euskaraz izatearena; bigarrena, antzerkia (literaturaren merkatuan eskari marjinala duen arloa) izatea. Aldiz, ikuskizunarekin batera eskaintzen baduzu, errazagoa da interesa piztea.

Aipatu ditugu Artezblairen eskutik plazaratutako testuak, nahiz eta idatzi, askoz gehiago idatzi duzun. Artezblaiko testuak barez ere Ez Dok Hiru Bikoteatroari dagokion lanenak dira, testu batzuk zeintzuetan hizkuntzarekin jolastu egiten den (eta hizkuntz jolas bera umore-xede bilakatzen den). Pankreasen beste modu batean, baina hizkuntzarekin jolasten duzu. Zein neurritan du harremana lan honek aurreko lan horietan egindako ibilbidearekin?

Urrutiko harremana ikusten dut “Ez Dok Hiru”-ko lanak eta “Pankreas”-en artean. Hitzaren nagusitasuna dute komunean. Hitzean oinarrituriko lanak izatea. Bestea dena daukate desberdin. “Ez dok Hiru”-ko produktuak “antiegiturazkoak” dira, hau da, ez dago trama nagusirik; laugarren pareta etengabe apurtua dago; pertsonaiak eskenan egoteko modua berezia da (Patxo eta Mikel bezala agertzen gara); eta batez ere: itzuli ezinak dira, hau da, euskaraz soilik eman daitezke. Erabat ezinezkoa da beste edozein hizkuntzatara itzultzea. “Pankreas” berriz, “egiturazko” antzezlana da, trama garbi batekin. Eta edozein hizkuntzatan eman daiteke: udazkenean Eslovenian egon nintzen, han testuaren irakurketa bat egin zelako (liburua eslovenieraz argitaratuta dago, bertso eta guzti), eta datorren urtean Pancreas estreinatuko da Madrilen, gaztelaniazko bertsioan, Centro Dramatico Nacionala-rekin koprodukzioan.

Funtsean: nondik etorri zitzaizun antzezlan bat bertsoz paratzeko ideia eta gogoa?

Aspalditik neuka asmoa. Ez naiz batere moda zalea, eta oso gauza bitxia iruditu zait beti ikustea nola aspaldiko mendeetan hain gustukoa zen errekurtso estilistiko bat (bertsoarena) errotik erabat baztertua geratua zen. Eta are atentzio handiagoa ikustea euskarazko tradizioan inolako saiorik egin ez izana (esan bezala badago salbuespen bat, “Gabonetako ikuskizuna”, interes filologiko handikoa, baina ez askoz gehiago). Probatzeko gogoa neukan. Eta batez ere, euskarazko antzerkian, ekarpen berria izateak bizkortu ninduen. Oso bitxia eta ulergaitza egiten zait entzutea non edo non proposamen “atzerakoia” dela. Nora jo dute iritzi emaile horiek hori erabakitzeko: aspaldiko ze garaitara? Euskarazko antzerkian “aurrerapauso” bat da. Ez dakit segida izango duen, nik neuk ere ez dakit berriro bertsoz idatziko dudan (prosa delako antzerkirako biderik naturalena) baina gutxienez, frogatu dugu egin daitekeela eta jendeak gustuz eta plazerez entzuten duela antzezlan bat bertsoz.

Bertso neurri ezberdinak erabili dituzu: pareatuak, hirukoak, laukoak, bostekoak, hamarrekoak... nola aukeratu duzu bat edo beste, nola eta zergatik ibili zara uean-unean bata edo bestea erabiltzen?

Formaz bertsolaritzaren moldeetatik urrundu nahi nuen, belarrietara efektu berritzailea sortu nahi nuen. Erabili ditudan bertso moldeak sortzeko, tradizioa duten ereduetara jo dut, Espainiar urrezko mendea, eta Frantziar tradizioa ere. Ingalaterrakoak berriz ez zidan balioa, azentu kadentziaren desberdintasunagatik. Lope de Vega-k bere “Arte de hacer comedias” liburuxkan oso modu garbian azaltzen du eskena bakoitzari bertso molde bat dagokiola, ekintzaren arabera: egoera gordinei bata, arinei bestela. Euskarazko bertso tradizioan ere antzeko irizpidea erabiltzen da: zortziko nagusia gai potoloetarako eta txikia irrirako. Dena den, tradiziorik ezean, neure gustu eta beharretara moldatu ditut aipaturiko ereduak.

Pankreas idazterakoan, zeintzuk izan dituzu buruhausterik handienak?

Bi maila diferentetan oinarritu da nire lana. Batetik, istorioa sortzea, gidoia, argudioa, trama. Hori izan zen lehendabiziko lana. Gehiago oraindik, istorioa idazten hasi nintzenean oraindik ez neukan buruan bertsoz idaztearena. Hitz lauz idatzi nuen lehenbiziko bertsioa, eta hor bazeuden jada gidoiaren elementu guztiak. Geroago konturatu nintzen aukera egokia zela bertsotan idazteko. Zergatik? Pertsonaiak hilda daudelako. Munduaz harago toki batean daude, deitu diezaiogun “linboa”. Inork ez daki linbo hori nolakoa den (edo ez den, funtsean materialista hutsa naizelako). Txantxa moduko bat da azken finean, hildakoek bertsoz hitz egiten duten aitzakia. Baina aitzakia balekoa: bertsoz hitz egitearenak errealitatetik urruntzen gaitu, eta pertsonai horiek errealitatetik kanpo bizi dira. Koherentea da.

Istorio hau bertsoz paratzeak buruhauste nahikotxo sortu zizkidan. Batez ere bereziki gogorra egin zitzaidan hastea. Ni ez naizelako bertsolaria. Lehenengo bertsoak oso astiro sortu nituen, zalantza askorekin. Beldur handiarekin.

Honakoa diozu liburuan bertan: “Testua esan egin behar da, ahalik eta modu naturalenean, hau da, ahalik eta modu sinesgarrienean. “Errezitazio” edo “deklamazio” kontzeptuak errotik baztertu behar dira. Aktorearen helburua hau da: ikusle-entzuleak ahaztea pertsonaia bertsoz ari dela”. Entseatzen hasi ahala, zein neurritan egin behar izan zenituen aldaketak eta moldaketak? Behin entseguetan hasi eta gero, aktoreak izan dira testura egokitu direnak? Alderantziz? Bietatik pixka bat?

Egia esan oso gauza gutxi aldatu dugu jatorrizko bertsiotik entsegu garaian. Gure lana batez ere zera izan da: bertsoa modu egokian esaten ikastea. Esan bezala, euskaraz ez geneukan eredurik. Guk geuk asmatu behar izan dugu modua, Karmele Aranburu-ren laguntzarekin. Bera espainiar bertso antzerkian aditua da, eta jakinduria hori euskararako ere baliatu dugu. Azken finean oreka delikatu bat da lortu behar dena: bertsoaren dotorezia galdu gabe, esateko modu naturala bilatzea.

Esperientzia handiko bertsolari bat izan duzue aholkulari, Andoni Egaña. Nolakoa izan da berarekin egindako elkarlana?

Nik testua bukatu nuenean oraindik zalantzak banituen. Sarkin bat naiz euskal bertsogintzan, eta ez nekien ostikada handiegiak emanak nizkion euskal bertsogintzaren legerik arruntenei. Horregatik jo nuen Egañarengana, testua aztertu eta behar zen tokietan egokitzeko. Egañak zuzenketa batzuk egin zituen eta ekarpen batzuk ere, baina batez ere lasaitasuna eman zidan: testua orokorrean duintasunez idatzita zegoen, eta lotsarik gabe aurkeztu genezake plazara. Hori izan da bere ekarpenik handiena.

Hiru lagunen arteko endredu-tragikomedia bat da oholtzan ikusten duguna. Edukiei begira zein neurritan dago kontatzeko behar bat, edo bestela esanda, zein neurritan dago argumentua bertso-esperimentuaren neurrira eginda?

Goian esan bezala, lehenik istorioa zegoen eta ondoren bertsoz idaztearen ideia. Gidoia ez nuen sortu bertso-esperimentuaren neurrira. Barnetik sortu zitzaidan istorio bat zen. Gidoian hiru gizaseme agertzen dira, nor bere drama pertsonalarekin. Eta kezkatzen nauten arazoak plazaratu nahi nituen: norberak barruan gordetzen duen noblezia eta doilorkeria dosia; norberak bizitzari eusteko erabiltzen dituen mozorroak; egia eta gezurraren arteko muga labanak... Eta denaren funtsean, heriotzaren auzia. Heriotzari komediaren bidez aurre egitea. Niretzat halako katarsi txiki bat bezalakoa da. Heriotza baita segurutzat jo dezakegun gertakizun bakarra. Nola edo hala presente eduki beharreko egia. Nik nire modu apalean, heriotzarekin “adiskidetzeko” ahalegina egin dut istorio honetan: munstroari zuzen begiratu, eta berarekin ohitzen hasi. Berarekin jolastu, adiskidetu. Gure bidaia lagunik seguruena da eta.

Nik esango nuke, pertsonaien arteko harremanean, belaunaldi-kontu batzuk azaleratzen direla: heriotzaren ideiarekin ironizatzen da etengabe, baina eskutik doaz gaixotasunak, bikote harremanak, adiskidetasun harremanen bilakaera urteetan zehar, seme-alabekiko harremana, seme-alabek urteekin gurasoak desmitifikatzea... hiru lagun hauen arteko hartu emanetan, horrelako belaunaldi kontuak islatzen dira?

Dudarik gabe nire belaunalditik sortutako istorioa da. Pertsonaiok 50 bat urte edo dute. Nik (eta antzezten duten beste bi aktoreek ere, Mikel Martinezek eta Joseba Apaolazak) ditudan urteak. Hogei urterekin ez nukeen seguru aski gai hau jorratuko. Dena den istorioa adin guztietako jendearentzat suertatzen da erakargarria. Hala frogatu dugu antzezpenetan.

Aurrera begira, antzerki-teatrogitza honetan... zer nolako hizkuntza-jolas amesten duzu egitea etorkizunean? Zer gehiago probatu nahi zenuke?

Prestatzen ari garen hurrengo ikuskizunak ez dauka zerikusirik aurrekoekin. “Ez dok hiru”-ko estilotik guztiz aparte (ez dugu hizkuntzarekin inolako jolasik proposatuko). Pankreasetik ere urruti samar.

Komediatik ere urruntzen gara. Kasu honetan thriller-aren estiloaz bailatuko gara ikuslearen interesa pizteko, muin handiko istorio bat kontatzeko. Abiapuntua hauxe da: “Kolpe batez memoria galdu duzu. Dakizun bakarra, poliziak esan dizulako, zera da, bere ohean etzanda zegoen elbarritu bat tiroz akabatu duzula; duela gutxira arte maitekiro zaintzen zenuen gizona, hain zuzen. Zeure burua duina eta zintzotzat duzu eta hala ere krimenik gorrotagarriena burutu duzu. Eta zeure buruari galdetzen diozu: Zergatik, Jamil?”

Hauxe izango da hain zuzen ere ikuskizunaren izenburua: “Zergatik, Jamil?”